5 jaar App Store: Nederlandse en Belgische ontwikkelaars blikken terug
More Cowbell, Hangman, Scribble… allemaal apps van ontwikkelaars die meteen hun kans grepen toen vijf jaar geleden de App Store werd geopend. Maar ook in Nederland en België werden bijzondere apps gemaakt, zoals iStart, iNap en Trein, Masterbrain, bChamp en CookieCombo. iCulture ging op zoek naar ontwikkelaars die al vroeg in de App Store aanwezig waren en vroeg hoe ze terugkijken op die tijd.
De foto hieronder is gemaakt op de eerste Nederlandse developerborrel, die iPhoneclub op 10 juli 2009 organiseerde om het 1-jarig bestaan van de App Store te vieren. Er waren ontwikkelaars aanwezig van talloze apps die nu alweer bijna vergeten zijn, zoals FML, Dart Anyone, Bus Utrecht, Rabo iTour, Uforoids, iFeelYou, iFacts, TvGidsje, VoiceDial, PhotoDial, CashMS, Slider, Pinautomaat, VK Puzzels, FeedCount, Python, TXXI, Lyrics, Oplaadpunten, TROS Gemist, Mupps, Star Defense, Television, Newspapers, Free WiFi, HydroTilt XL, KretelogieMixer en Attagolo.
En ja: ook VPRO, Volkskrant, Hyves, Uitzending Gemist, Telegraaf, MrMovie, Journaal, NU en eBuddy hadden dat eerste jaar al een app. Maar het draaide in het eerste jaar vooral om zelfstandige ontwikkelaars: mensen die naast hun gewone baan of studie apps ontwikkelden. Er was ook een handvol ontwikkelaars die meteen zo succesvol waren, dat ze hun baan konden opzeggen om zich volledig op het ontwikkelen van apps te storten. En er waren een paar grotere bedrijven actief, zoals Peperzaken en Sharewire.
Kon je je in juli 2008 zomaar inschrijven als ontwikkelaar en een app uitbrengen? Nou, nee. Er was een lange wachtlijst om als ontwikkelaar toegelaten te worden. Sommige ontwikkelaars moesten maanden wachten totdat hun inschrijving werd goedgekeurd. Dat blijkt ook uit de eerste cijfers die Apple tijdens de keynote van WWDC bekendmaakte: 25.000 ontwikkelaars meldden zich aan voor het iPhone Development Program en er werden aanvankelijk maar 4.000 ontwikkelaars toegelaten. Bij de opening van de App Store op 10 juli waren in ieder geval drie Nederlanders erbij: Koen Pijnenburg, Paul van Dijk en Vincent Verweij. Ze komen alledrie in dit artikel aan het woord, plus nog zes anderen die al vroeg aan de slag gingen met het maken van apps.
Dennis Stevense, Trein/Naquah
Dennis Stevense werd beroemd in heel Nederland met de app Trein. Het verhaal sprak tot de verbeelding: een scholier maakte op eigen houtje een iPhone-app, die dagelijks door tienduizenden mensen werd gebruikt. Dat de NS er een stokje voor probeerde te steken leverde extra publiciteit op. Dennis werd een held en het symbool van de kleine ontwikkelaar die standhield tegen de boosaardige NS. Nog steeds is Trein de meest geliefde treinapp in de App Store, ook al is er inmiddels een officiële NS-app en zijn er ontwikkelaars die denken dat het nog slimmer kan.
Dennis: “Als ik terugkijk op de afgelopen 5 jaar App Store, voel ik vooral veel dankbaarheid. De App Store en alles eromheen, met name ook iPhoneclub, heeft mij de mogelijkheid gegeven om, op mijn manier, een verschil te maken voor een hoop mensen. De overvloed aan positieve feedback van gebruikers, de kansen die het succes heeft gebracht en natuurlijk de opbrengsten, hebben mijn leven verrijkt. En nee, het heeft mij geen miljonair gemaakt… 🙂
Mijn hoop is dat Apple de iOS SDK blijft ontwikkelen op een manier dat het steeds stabielere, mooiere en bruikbaardere apps oplevert!”
Dennis werkt tegenwoordig in de VS voor het bedrijf Digital Deployment. Zijn applicatie Trein is nog steeds verkrijgbaar en wordt ook nu nog goed verkocht.
Koen Pijnenburg, Supportware
Koen Pijnenburg was bij de opening van de App Store meteen aanwezig. Zijn Buienradar-app had vanaf het begin al meteen flinke concurrentie: we waren inmiddels zo gewend geraakt aan webapps dat mensen de mobiele website van weer.nl ook goed genoeg vonden om het weerbericht te checken. Een paar maanden later hoorde je niemand meer over webapps en moest je een app hebben om serieus genomen te worden. Koen maakte ook eigen apps, die nog steeds in de App Store verkrijgbaar zijn, zoals Elevens Gems en Coconut Riot.
Koen: “In de maanden voordat de App Store live ging kon je je inschrijven voor het App Store-betaprogramma. Ik kreeg op een dag een mail van Apple dat ik was toegelaten tot de App Store Beta. Op dat moment leek dat voor mij niet zo bijzonder, omdat er waarschijnlijk duizenden mensen waren toegelaten tot de App Store. Maar tijdens de WWDC-keynote bleek dat van de 25.000 inschrijvingen maar vierduizend waren toegekend. Ik dacht: dat kunnen er nooit veel uit Nederland zijn. Ik ben meteen begonnen met een leuk idee voor een app. Dat werd Elevens. In die tijd ben ik ook met Buienradar.nl in contact gekomen. Zij wilden de eerste Nederlandse app in de App Store uitbrengen, wat uiteindelijk ook is gelukt. Bij de opening van de App Store waren van de vijfhonderd beschikbare apps twee stuks van mij.
Daarna ging ik bezig met WikiMe, een app die op basis van je locatie Wikipedia-artikelen toonde. Een simpele idee, maar voor die tijd zeer leuk. Na het succes van WikiMe ben ik begonnen aan My Football. In die tijd was er geen noemenswaardige voetbalapp met standen, live tussenstanden, teaminformatie en meer. My Football was gelijk mijn meest succesvolle app, tot op de dag van vandaag. De app heeft in 2008 geruime tijd op nummer 1 gestaan in de lijst met betaalde apps. In die tijd deed Apple ook meer reclame-uitingen en daarin namen ze de succesvolle apps mee. Daarna is mijn focus op andere projecten komen te liggen zoals My Football Pro en andere apps.”
Koen brengt via Supportware nog steeds allerlei apps uit, zoals Elevens Gems, WikiMe, My Football Pro en het spelletje Coconut Riot. Of bekijk het volledige aanbod van Supportware in de App Store.
Paul van Dijk, Cirkelsoft
Paul van Dijk was een van de weinige Nederlanders die bij de opening van de App Store meteen een app hadden klaarliggen. Hij bracht een BMI-meter en enkele spelletjes uit, maar richtte zich daarna vooral op apps die hij voor derden ontwikkelde, zoals de Funda-app. Paul liep op een gegeven moment ook tegen problemen aan: toen hij in augustus 2008 terugkwam van vakantie was hij benieuwd of hij al iets met zijn twee betaalde applicaties Bubble Level en BMI Pro had verdiend. Pas toen bleek dat Apple een betaaldrempel van 250 dollar hanteerde.
Paul: “Ik hoorde bij de eerste Nederlanders die toegelaten werden om apps voor de App Store te ontwikkelen. Best leuk, omdat het een pure loterij was in het begin. Ik deed dit eerst puur als hobby. Eén van de eerste apps die ik maakte was Bubble Level; deze staat na vijf jaar nog steeds in de App Store en nog steeds in versie 1.0. Omdat er in het begin weinig ontwikkelaars waren, kreeg ik al snel verzoeken van bedrijven om apps in opdracht te maken. Na 6 maanden had ik zoveel opdrachten dat ik m’n vaste baan heb opgezegd en fulltime als freelance appontwikkelaar ben gaan werken. Dit doe ik tot de dag van vandaag en bevalt me erg goed. Ik heb van mijn hobby mijn werk gemaakt en niet onverdienstelijk.
Een kleine anekdote? Als Apple een app afkeurt sturen ze altijd een aantal screenshots mee waarom de betreffende app is afgekeurd. Op een gegeven moment kreeg ik dit screenshot terug. Ik neem aan dat de app werd afgekeurd omdat er een Samsung-telefoon in beeld is?
Paul van Dijk is nog steeds actief als zelfstandig appontwikkelaar onder de naam Cirkelsoft. Veel van zijn oudere apps zijn nog steeds in de App Store aanwezig, maar worden niet meer zo intensief onderhouden.
Ruben Bos, Mangrove
Mangrove maakte in 2009 de app TXXI, de eerste Nederlandse app waarmee je taxi’s kon bestellen. In 2011 werd TXXI overgenomen door TomTom en opnieuw gelanceerd onder de naam TomTom Taxi. Mangrove maakte de TXXI-app in opdracht, maar ze ontwikkelden ook eigen apps. Ruben Bos was als creative director al vroeg daarbij betrokken. Sommige apps werden afgewezen wegens aanstootgevend materiaal (zoals de Nozzman-app), een vuurwerkapp werd pas op oudejaarsavond goedgekeurd. Bij Mangrove is er altijd wel iets bijzonders aan de hand.
Ruben: “Toen we TXXI lanceerden was dit concept nog splinternieuw. Doordat de app de dichtsbijzijnde taxi kon traceren en de aanvraag direct op het dashboard van de chauffeur verscheen werd dit door de media opgepikt als ‘iPhone-gebruikers krijgen voorrang op taxi’s’. Een kleine rel was geboren en dat leverde mooie PR op: ‘Alleen mensen met geld voor dure telefoons kunnen nog taxi’s bestellen, schande!’.
Later dat jaar besloten we onze Nieuwjaarskaart te vervangen door een gratis iPhone-app, Rotje. Bij het indienen werd de app echter geweigerd: het iPhone-scherm barstte virtueel uit elkaar. Apple weigerde: ‘because of possible user confusion’. Er werd de hele kerst doorgewerkt aan een herkansing, de app werd op oudjaarsdag goedgekeurd en bleef dagenlang op de nummer 1-positie. Een verrassing, met hilarische negatieve reviews als ‘Ik heb hem gelijk weggegooid’ tot gevolg. Inmiddels is de app een paar honderdduizend keer gedownload en wordt jaarlijks geüpdatet. Waaronder de iPad-upgrade in 2010: een Chinese Mat.”
Mangrove maakt nog steeds apps voor klanten. Bekende apps zijn Rotje, Nozzman en BOVAG Autolog. Ook maakten ze Slachtofferwijzer, Lobbywijs en Hartje
Tom Nys, Netwalk (BE)
Tom Nys was een van de eerste Belgische ontwikkelaars. In 2009 schreven we over diverse apps van zijn bedrijf Netwalk, bijvoorbeeld Time Keeper, Snabiz en MyBooks. Snabiz is nog steeds in de App Store verkrijgbaar. Je kunt er visitekaartjes mee scannen en omzetten naar leesbare tekst. Maar Netwalk ging ook met z’n tijd mee: ze brachten een AmbiHue-app uit voor de Philips Hue-lampen en een app om je water-, gas- en energieverbruik te meten onder de naam Readings.
Tom: “We zijn met Netwalkapps gestart met twee vrienden, voor de fun. De iPhone SDK was net uit en we wilden een todo-app maken. In die tijd was de markt zo klein, dat zoiets nog een origineel idee was. Na enkele weken ontwikkelen werd de app ergens in januari gesubmit naar Apple. Eind januari ging ik op skivakantie en net op dat moment werd de app goedgekeurd. Omdat de markt zo klein was en Done een mooie app was, schoten we al snel naar positie 2 in de Belgische top-10. De vrienden thuis hielden me op de hoogte met regelmatige screenshots van de App Store-charts. Dat was een fijne vakantie: geld verdienen met iPhone-sales terwijl ik op de skilatten stond. Zo kregen we de smaak te pakken en zijn we fulltime begonnen met het ontwikkelen van iOS-apps.
Nog een leuk verhaal: in de tijd toen Apple nog bikini-apps toeliet, hebben we ons ook eens op die markt gewaagd. De app maken was eenvoudig, ze door Apple’s goedkeuringsproces krijgen iets anders. Ik kreeg regelmatig telefoontjes van Apple HQ (en geloof me, de eerste keer dat je iPhone aangeeft dat er telefoon uit Cupertino komt denk je dat je de jackpot gewonnen hebt ;)) om te melden dat de ‘bum’ (achterwerk) van de dame op foto xxx niet door de beugel kon en verwijderd moest worden. Leuke tijd 😉
Ik denk nog steeds met zeer fijne herinneringen terug aan de begintijd. Hoewel ‘t nu ook wel leuk is, maar dan toch ook wel professioneler en vooral veel groter.”
Netwalk maakt nog steeds apps, bijvoorbeeld Timesheets, Movies en Parking. Het volledige aanbod vind je hier.
Vincent Verweij, Makayama
Vincent Verweij was een geluksvogel, want hij werd al vroegtijdig toegelaten tot het iPhone Developer Program. Daardoor was hij een van de weinige ontwikkelaars die in juli 2008 al een app kon uitbrengen. Twee stuks zelfs, VoiceDial en PhotoDial, die trouwens nog steeds verkrijgbaar zijn. Vincent maakte in een paar jaar tijd maar liefst dertig apps, maar haakte uiteindelijk af. Hij werkt weer als journalist, maakt televisieprogramma’s, geeft misdaadboeken uit en is eigenaar van Crimesite.nl. Ook verkoopt hij nog de Movie Mount, een houder om met de iPad te kunnen filmen.
Vincent: “Ik merkte dat het steeds lastiger werd om succes te hebben met een app. Het werd moeilijker om te kunnen concurreren met de grote namen. Uiteindelijk hebben we zo’n dertig apps gemaakt, maar ik ben nu weer helemaal terug in de journalistiek. Met de app Kranten had ik veel succes in aantallen gebruikers: een half miljoen mensen heeft de app gedownload. Television was een financieel succes, maar leverde ook veel gedoe op: steeds meer tv-zenders wilden dat het beeldmateriaal uit de app werd verwijderd. In dat opzicht was Kranten eigenlijk een prettiger project: we kregen subsidie voor het ontwikkelen van de app en konden het rustig ontwikkelen, zonder de druk om meteen winst te moeten maken.
Een vervelende situatie ontstond toen Apple Camera Pro afwees. De app bestond in 2007 al als jailbreak-app, maar we wilden het ook in de App Store uitbrengen. Het lukte niet om de app goedgekeurd te krijgen. Het frustreert me nog steeds als de makers van de app Camera+ vertellen dat ze miljoenen apps hebben verkocht. Dan denk ik: dat succes had ik ook kunnen hebben.”
Vincent Verweij is nog steeds met zijn bedrijf Makayama in de App Store aanwezig, met apps als Kranten, Drum Kits en de Rietveld-app maar er verschijnen geen nieuwe apps meer. Het volledige aanbod van Makayama is in de App Store te vinden.
Stephan Osseweijer, Sossie
Stephan Osseweijer was al actief als ontwikkelaar voordat de App Store werd aangekondigd. Hij had de webapp iHome gemaakt die dienstdeed als startpagina voor de iPhone. Dat gaf hem ook meteen een voorsprong in de App Store: er was al een trouwe gebruikersgroep en iStart was bovendien één van de weinige Nederlandse apps. Daardoor had de app meteen veel downloads. Stephan werkte korte tijd als zelfstandig ontwikkelaar, maar koos daarna voor grotere ontwikkelprojecten bij Service2Media. Tegenwoordig werkt Stephan bij Kony Solutions als senior solutions engineer.
Stephan: “Met iHome focuste ik me in het begin alleen op het mobiele web, met een specifiek design voor iOS-gebruikers. Omdat een hoop van de features gekoppeld waren aan de huidige locatie van eindgebruikers, was ik op zoek naar een mogelijkheid om de locatie van het device door te geven aan de mobiele site. Toentertijd waren er nog geen API’s die je kon gebruiken om de locatie op te vragen en door te geven. Via een Italiaanse ontwikkelaar heb ik uiteindelijk de mogelijkheid gekregen om via een Cydia-app (want er was ook nog geen App Store of Xcode) de locatie op te vangen en door te sturen naar de mobiele website. Het was een soort launcher die alleen deze functionaliteit bood, maar voor eindgebruikers was dat ideaal. Op zijn hoogtepunt had de site 50.000 bezoekers per dag en bood het meer dan 40 functies, variërend van 9292 Mobiel met NS-integratie tot file/flitspaleninfo en Funda-info voor te koop staande huizen in je directe omgeving.
Toen de App Store live ging heb ik dit project samen met Paul van Dijk (Cirkelsoft) naar de App Store gebracht onder de naam iStart. Paul focuste zich op de native kant, ik de rest. We hebben een aantal succesvolle maanden gehad, maar doordat de App Store snel en enorm veel tractie kreeg ontstonden er zogenoemde 1 function apps. Dus apps specifiek voor files en dergelijke. Daarnaast werden deze apps uitgebracht door de bedrijven achter de data. iStart maakte alleen gebruik van andermans data (mobiel geoptimaliseerd) en kon moeilijk doorgaan met het aanbieden van dit soort functionaliteit.
De overstap naar de App Store was niet heel lastig. We hadden enorm veel invloed in het doorverwijzen van mobiel web-gebruikers naar de App Store. Daarnaast was het financieel ook veel gunstiger. Waar ik het voorheen moest hebben van donaties, bood de App Store een fantastisch marketingkanaal maar zeker ook een financiële boost.
De App Store momenteel is immens. Zoals ze zeggen “There is an app for that!” In het begin was dit echt heel anders. Het is ook goed om te zien dat bedrijven apps nu veel serieuzer nemen dan 2-3 jaar geleden, zowel voor consumenten als voor zakelijke (interne) apps.”
iStart is niet meer verkrijgbaar in de App Store en Stephan is ook niet meer als zelfstandig ontwikkelaar met eigen apps actief.
Niels Kooiker, Appnormal
Niels Kooiker vertelde in 2009 in de Volkskrant over het spelletje Masterbrain dat hij had ontwikkeld als student informatica. Hij vertelde toen dat hij een hele lijst aan ideeën had en hoopte ooit een grote klapper te maken. Niels’ bedrijf Appnormal maakt apps zoals Rummified en Football Meister, maar bouwt ook apps voor derden zoals de Bosch Loudspeaker Selection-app. Met Football Meister was er sprake van een ware hype: je kon er voetbalwedstrijden mee voorspellen en ook een eigen voetbalpool starten door vrienden uit te dagen.
Niels: “In 2008 heb ik via via gelukkig een geïmporteerde iPhone kunnen bemachtigen. Ik vond het zo’n cool ding! Er was toen eigenlijk vrij snel al veel behoefte onder ontwikkelaars om native apps voor dat ding te kunnen ontwikkelen. Eigenlijk gek om er aan terug te denken dat er in het eerste jaar van de iPhone geen apps waren! Toen de SDK (Software Development Kit) en de App Store in 2008 kwamen was dat dan ook écht gaaf voor ontwikkelaars. Niet vaak zo enthousiast over iets geweest 😉 Voor mij was het een eerste ervaring met mobile apps, met de taal Objective-C en ontwikkelen op een Apple platform.
Apple promootte tijdens het eerste jaar vooral webapps en daar heb ik voor de App Store wel mee gespeeld. Maar dat was het toch niet helemaal. Tegen problemen ben ik niet aangelopen, wel heb ik technisch een hoop uitdagingen gehad. Het waren allemaal nieuwe dingen en dat in combinatie met de certificaten en code signing die bij iOS-ontwikkeling komt kijken, dat was toen wel even ontdekken allemaal. Tegenwoordig zou ik als ontwikkelaar in de App Store vooral dingen willen zien zoals het kunnen reageren op reviews om betere ondersteuning te bieden en dingen die een stuk praktischer zouden kunnen bij het ontwikkel- en submittraject.”
Niels maakt de apps Rummified, Intratuin, BurgerConnect en meer via zijn bedrijf Appnormal.
Joris Kluivers
Joris Kluivers was in 2008/2009 nog student informatica aan de VU in Amsterdam. Hij had op dat moment nog niet erover nagedacht dat hij zijn software zou kunnen verkopen; je moest zoveel regelen. Apple loste die zorgen op: je maakte een app en alles werd voor je geregeld, vertelde Joris in 2009 in een interview in de Volkskrant. Na apps die hij in eigen beheer had gemaakt, zoals Lyrics, ging Joris bezig met het ontwikkelen van apps voor anderen, waaronder de sociale app Update, de taxi-app Uber en Airwaves (Mac).
Joris: “Al voor de lancering van de App Store werd open-source code van mij gebruikt door Labyrinth, een populaire jailbreak game. Dit is voor mij de aanleiding geweest om zelf iOS-software te schrijven. De App Store maakte het mij bovendien voor het eerst gemakkelijk om een inkomen te genereren met native software.
Zeker vóór de introductie van de leeftijdclassificatie in iOS 3 zijn mijn apps nog wel eens afgekeurd, door een preutse instelling van de Amerikanen. Met Lyrics hadden we bijvoorbeeld functionaliteit verborgen met een easter egg; gelukkig is dit nu niet meer nodig. Inmiddels is het gemak van software vinden en aanschaffen ook naar de desktop gebracht en publiceer ik nu ook software in de Mac App Store.”
Joris Kluivers biedt de app Lyrics niet meer aan via de App Store. Meer over zijn werk is te lezen in dit TUAW-interview.
Martijn Thé, Noodlewerk
Martijn Thé maakte in 2009 de iPhone-app 3VOOR12 Luisterpaal in opdracht van de VPRO. Via de app kun je luisteren naar nieuwe albums, nog voordat ze in de cd-winkel liggen. Luisterpaal was een van de eerste apps van de Nederlandse omroepen en heeft een grappige ontstaansgeschiedenis (zie hieronder). Later maakte Noodlewerk onder andere de Parkmobile-app. Martijn woont tegenwoordig in de VS, waar hij meewerkt aan software voor de Pebble-smartwatch.
Martijn: “Ik heb nooit jailbreakapps gebouwd. Nog steeds niet, althans niet voor het publiek. Ben begonnen eind 2008 en had toen mijn eerste iPhone bijna een jaar. De eerste app die ik gemaakt heb voor de App Store (ik werkte toen nog bij Monodomo/1uptoys) is bChamp. De documentatie voor CoreAudio was toen best wel brak, het was veel aanklooien voordat je iets werkend kreeg. Het voelde toen echt als pionieren.
Het verhaal van de 3VOOR12-app was een goed voorbeeld hiervan, denk ik. Ik had in de avonduren (eind 2008/begin 2009) voor de lol zitten hacken op een prototype. VPRO’s Luisterpaal-server was Flash gebaseerd, dus die serveerde Flash-videos (.swf) waarin de audio zat ingebakken. iOS ondersteunt geen Flash, dus dat was een probleem…
Na een paar avondjes hacken en bestuderen van Adobe’s specs, was het me gelukt om de audio uit de .swf te halen in een iPhone-app. Ik had toen een filmpje gemaakt van ‘t prototype en naar wat mensen bij VPRO gemaild. Ze dachten volgens mij in eerste instantie dat het nep was, omdat ze dachten dat het onmogelijk was om Flash te gebruiken binnen iOS (wat ik overigens nog steeds niet aanraad). Dus ik ging bij ze langs om in real life een demo te geven. Dat werd m’n eerste freelance klus. Een paar maanden later was de app een hit in Nederland. Nog paar maanden later was Noodlewerk een feit en trokken we allerlei andere gave klussen aan zoals Uitzending Gemist en Parkmobile.”
Noodlewerk maakte de apps 3VOOR12 Luisterpaal, 3FM, VPRO Money & Speed, Film It Yourself, Parkmobile en Uitzending Gemist, die allemaal nog in de App Store verkrijgbaar zijn.
https://www.youtube.com/watch?v=hd8HwmFZuaE
Taalfout gezien of andere suggestie hoe we dit artikel kunnen verbeteren? Laat het ons weten!
App Store
Lees alles over de Apple App Store, de online winkel waar je apps voor iPhone, iPad, Apple Watch, Apple TV en Mac downloadt. Naast de normale softwarewinkel is er ook een Mac App Store en een speciale App Store voor de Apple Watch. Sinds maart 2024 kun je op de iPhone ook apps buiten de officiële App Store downloaden, via onder andere alternatieve appwinkels. Dit wordt ook wel sideloading genoemd.
- Alles over de App Store
- Alles over App Store-abonnementen
- Vastgelopen downloads oplossen
- Eerdere aankopen in de iOS App Store bekijken
- Verbinding met App Store mislukt
- App Store op de Apple Watch
- Mac App Store
- Eerdere aankopen in de Mac App Store bekijken
- Mac-software installeren buiten de App Store om
- App Store-scam herkennen
- Sideloading: buiten de App Store om downloaden
Reacties: 1 reacties